امت به معنای گروهی اجتماعی که به هدف معین و مشخصی چون دین و عقیده یگانه ای گرد هم آمده اند، از ویژگی هایی برخوردار می باشند که بدون آن نمی توان از امت سخن گفت. به این معنا که این خصوصیات و ویژگی هاست که معنا و مفهومی درست به واژه امت می بخشد و مقومات و یا مولفه های ایجادی و بقایی آن را شکل می بخشد. از این رو باز خوانی مفهوم امت با توجه به آموزه های قرآنی امری است که ما را یاری می رساند تا تصویری درست از مفهوم امت و خواسته های خداوندگار از مردم در راستای ایجاد امت داشته باشیم و ترسیم و تصویری واقعی و حقیقی از آن در حوزه خارج از ذهن بدان بخشیم و به عنوان امت اسلام وظایف خود را بشناسیم و به مسئولیت ها و تکالیف و بلکه حقوق خود به عنوان شهروند و یا عضوی از امت اسلام آگاهی یابیم. از این رو در این نوشتار تلاش شده است تا با تحلیل و تبیین آیات قرآنی نگاهی گذار به ویژگی ها و خصوصیات امت از منظر قرآن داشته باشیم.

از ویژگی هایی که قرآن برای امت اسلام بر می شمارد اسوه و الگو بودن است. از این رو امت اسلام می بایست به گونه ای در جهان عمل کند که بتواند به عنوان الگو و سرمشق برای جوامع دیگر انسانی قرار گیرد. تلاش برای ایجاد جامعه ای که بنیاد آن بر امنیت نهاده شده باشد و همه بتوانند در آرامش و آسایش مادی و معنوی از همه ظرفیت ها و توانمندهای خویش برای دست یابی به کمال انسانی بهره گیرند، از جمله خواسته های هر انسان و جامعه انسانی است؛ زیرا جوامع برای دست یابی به این اهداف شکل گرفته و می گیرد و انسان برای دفع زیان ها و جلب سودها و منفعت ها به سوی اجتماع کشیده می شوند و به ایجاد و پدیداری اجتماعات دست می زنند. با این همه انسان به جهاتی در تشکیل جامعه انسانی کامل شکست خورده و جوامع ای را ایجاد می کنند که یا برخی از نیازهای ایشان را از ایجاد جامعه تحقق می بخشد و یا گاه حتی در نقش تقابلی قرار گرفته و بر خلاف اهداف ایجادی جامعه ، انسان ها را با مشکلات دو چندانی مواجه می سازد.
ایجاد و تشکیل جامعه نمونه و برتر که بتواند همه و یا بیشتری از اهداف تشکیل جامعه را تحقق بخشد، امری است که مورد توجه قرآن و خداوند است. خداوند از مومنان واقعی می خواهد تا با تلاش و جان فشانی خویش جامعه ای را شکل بخشند که بتواند به عنوان نمونه و سرمشق عملی برای دیگر جوامع قرار گیرد و انسان و جوامع دیگر بتوانند با بهره گیری از روش ها و شیوه های جامعه برتر، جوامع خود را شکل داده و یا شیوه ها و روش های نادرست آن را اصلاح و بازسازی کنند.
هدف از تشکیل و ایجاد چنین جامعه ای اتمام حجت و پاسخ گویی به انتقادات و اشکالاتی است که از سوی مردمان انجام می شود؛ زیرا بسیاری از مردم بر این باورند که امکان تشکیل جامعه ای کامل و نمونه که بتواند همه اهداف انسانی ایجاد جوامع را بر آورده سازد؛ ناشدنی و دور از دسترس است، هر چند که در حوزه نظر و اندیشه چنین تصویر و ترسیمی ممکن و شدنی است اما امری نوشته بر کاغذ و حکم و تصوری در ذهن است که قابلیت اجرا و تحقق در حازخ را ندارد. ایجاد جامعه کامل و برتر پاسخی قاطع به این انتقادات و اشکالات است تا افزون بر اتمام حجت بر مردمان آنان را به نمونه های عینی و الگوهای خارجی رهنمون سازد. تاکید قرآن بر گواه بودن امت اسلام نسبت به مردمان (بقره آیه 143) از آن روست تا مردمان با پیروی از این سرمشق و الگو عینی جامعه برتر بتوانند خود نیز اقدام به تشکیل و ایجاد آن کنند و مدعی عدم امکان و تحقق نشوند.
بنابراین از ویژگی های مهم و اساسی امت اسلام و جامعه برتر ایمانی، اسوه و سرمشق بودن آن برای دیگر انسان ها و جوامع است. از این رو بر امت اسلام است که به گونه ای جامعه خویش را ایجاد و مدیریت نماید که بتواند الگویی واقعی از جامعه کامل و برتر را ارایه دهد و حجت را بر مردمان تمام کرده و پاسخی قاطع به انتقادات و اشکالاتی دهد که از سوی انسان ها مطرح می شود و بر این باورند که در جهان مادی امکان تحقق جامعه کامل و برتر انسانی وجود ندارد و جامعه در هر حال به سوی فساد و تباهی و بهره کشی می رود. پاسخ به این دست از اشکالات را می بایست نه در مقام نظر و اندیشه بلکه در مقام عمل و انجام به مخالفان و طرفداران عدم امکان جامعه برتر داد.

از ویژگی ها امت اسلام آن است که گواه اعمال دیگران است. چنان که گفته شد مردمانی هستند که بر این باورند که نمی توان به جامعه کامل و نمونه دست یافت که همه اهداف ایجادی تشکیل جامعه را فراهم آورد از این رو امت اسلام با تشکیل چنین جامعه ای می کوشد تا امکان و وقوع چنین جامعه ای را در زمین به دیگران نشان دهد. ایجاد برتر این امکان را می بخشد تا منتقدان دست از انتقاد بشویند و دشمنان و مخالفان دلیلی برای مخالفت نیابند.
جامعه اسلامی و امت اسلام این امکان را می دهد تا به عنوان ترازو مورد توجه قرار گیرد و اعمال و رفتار جوامع دیگر بدان سنجیده و ارزیابی شود و کارنامه اعمال جوامع و امت های دیگر بر پایه اصول و معیارهای عینی جامعه اسلام سنجیده و داوری شود. از این رو امت اسلام می بایست به گونه باشد و عمل کند که بتواند معیاری برای داوری و ارزیابی قرار گیرد.(بقره آیه 143)

امت اسلام با رفتار و کردار و عقاید مناسب و درست خویش به گونه ای می باشد که حجت بر دیگران تمام می شود. مخالفان و معترضان دلیلی برای مخالفت نخواهند یافت و خداوند بدین وسیله حجت خویش را بر دیگران تمام می کند .
در آیات قرآنی به این نکته توجه داده شده است که خداوند تا زمانی که حجت خویش را بر دیگران به پایان نرسانده و اتمام حجت نکرده باشد، از مردمان گناهکار و بزهکار انتقام نمی گیرد . امت اسلام این امکان را به خدا می دهد تا حجت خویش را ضد مخالفان و دشمنان خدا و پیامبر به پایان برد و هیچ توجیه و عذری برای آنان باقی نماند. از این رو امت اسلام می بایست به گونه ای رفتار نماید که بتواند حجت خدا بر دیگران باشد و عذری و بهانه ای برای مخالفان و دشمنان باقی نماند.(بقره آیه 143)

دومین ویژگی جامعه برتر و امت اسلام قرآنی، اعتدال و میانه روی و پرهیز از افراط و تفریط است. امت اسلام می بایست در همه زمینه ها اصل اعتدال و میانه روی را به عنوان یک روش و اصل حاکم مورد توجه و تاکید قرار دهد و از زیاده روی و کوتاه ورزی در هر امری خودداری ورزد. اعتدال و میانه روی که در آیه 143 سوره بقره به عنوان امت وسط و میانه از آن یاد شده است ، از نظر معنایی و مفهومی گستره گسترده و وسیعی را در بر می گیرد. از این روست که شامل میانه روی در امور اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی و مانند آن می شود. برای دست یابی به معنا و مفهوم درست از اعتدال و میانه بودن امت اسلام می بایست به آیاتی مراجعه کرد که به وِیژگی ها ی مومنان توجه داده و مومنان را به عنوان گروهی دور از هر گونه افراط و تفریط و اسراف و تبذیر یاد می کند. بنابراین امت اسلام می بایست برای تحقق میانه و وسطیت کارها و اعمالی را در حوزه عمل اجتماعی انجام دهد که به دور از هر گونه اسراف و تبذیر و افراط و تفریط باشد.
در حقیقت تاکید قرآن بر اعتدال به معنای اهتمام اسلام به مساله عدالت در همه حوزه های فردی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و نیز در حوزه مادی و معنوی است. اصولا اسلام جهان را بر پایه و محور عدالت می بیند و بیرون رفتن از عدالت و اعتدال را بیرون رفتن از وضع کامل و نمونه ارزیابی و تحلیل می کند. از این روست که از مردمان می خواهد تا همواره بر عدالت و اعتدال رفتار کنند و مواضع و ایستارهای فردی و اجتماعی خویش را بر این محور سامان دهند.

ایمان به خدا به معنای باوری عینی و عملی به اوست. امت اسلام می بایست به گونه به خدا ایمان داشته باشد که در همه حوزه های بینشی و نگرشی این ایمان به خوبی در او نمود داشته باشد. هر کس به این امت بنگرد آن را الگو و سرمشقی کامل از ایمان به خدا بیابد.
اگر امت بر خلاف ایمان خود عمل کند نمی تواند مدعی آن باشد که ایمان واقعی دارد. بنابراین لازم و ضروری است که در بینش و نگرش خویش چنان باشد که هر کس به ایشان بنگرد ایمان آورد و خدا را به عنوان عاملی مهم در راستای ایجاد چنین جامعه موثر ببیند. اگر جامعه با خدا خویش رو راست باشد رفتاری را انجام نمی دهد که از آن بوی کفر و عناد بر می خیرد. بهترین شیوه دعوت دیگران به بینش و نگرشی آن است که خود به درستی به آن عمل کنیم و باورهای خویش را در همه حوزه ها نشان دهیم. (آل عمران آیه 110)

از ویژگی های امت اسلام، حق گرایی است. امت نه تنها در حوزه اعتقادات در جست و جو حق است و می کوشد تا به حق دست یافته و بدان ایمان آورد و باورهای خویش را بر پایه آن سامان دهد، بلکه در حوزه دیگر نیز در پی حق و حقیقت است. گرایش شدید به حق و حقیقت در ایشان به قدری است که همگان به سادگی می توانند دریابند که بینش و اندیشه حق است که در زندگی ایشان تجلی کرده است و آنان مظهری از حق و حقیقت هستند. خداوند در اندیشه و بینش آنان به عنوان حق مطلق مورد توجه است و به او گرایش دارند. بر این باورند که انه الحق ، خداوند حق مطلق و کامل است و دیگران هر کس که باشد اگر بهره ای از حق و حقیقت برده از سوی او به دست آورده است.
بنابراین از ویژگی های مهم و اساسی امت اسلام را می بایست در حق طلبی و حق خواهی آنان جست. به گونه ای که فقدان آن بیانگر و نشانگر دوری از امت اسلام و اهداف ایجادی جامعه حق طلب است.(اعراف آیه 181)

امت اسلام نه تنها خود اهل حق هستند و به حق ایمان داشته و بر مدار حق عمل می کنند بلکه دیگران را نیز به حق و حقیقت می خوانند. حق و حقیقت در مفهوم قرآن گستره وسیعی را در بر می گیرد و شامل مباحث عقیدتی و اجتماعی می شود. از این رو خداوند در اندیشه قرآنی حق است و ایمان به حق به معنا و مفهوم ایمان به خداست. این که همه انسان ها در زیان به سر می برند مگر کسانی که دارای چهار ویژگی ایمان به خدا و عمل نیکو و دعوت به حق و دعوت به عمل نیکو کنند(سوره عصر ) بیان گر این نکته است که حقی که مومن رستگار و رهایی یافته از زیان بدان دعوت می کنند همان ایمان به خداست. حق در مفهوم قرآنی شامل عمل صالح و امر به معروف و نهی از منکر نیز می شود. مومن کسی است که خود به حق ایمان داشته و دیگران را به حق دعوت می کند.
از این رو از ویژگی های امت اسلام آن است که دیگران را به عمل صالح دعوت می کند. روشنگری در بینش قرآنی امری واجب و ضروری است . بنابراین بر مردمان است که دیگران را به حقایق آگاه کرده و از کتمان حق دوری ورزند. این روشنگری شامل حوزه های اعتقادی و حوزه های عمل اجتماعی می شود. امت اسلام می بایست مردمان را به معروف بخواند و از آنان بخواهد تا هنجاری پسندیده را در زندگی اجتماعی خویش در پیش گیرند. در جقیقت عمل صالح شامل عمل به آموزه های شرعی و عرفی است. البته به نظر می رسد که معروف در بینش قرآنی به معنا و مفهوم هنجارهای پسندیده و مفید است؛ از این رو احکام شرعی و عقلی و عقلایی را شامل می شود.
امت اسلام نه تنها خود در مسیر حق و کمال است و در بینش و نگرش خویش اعتقادات حقی دارد و رفتار فردی و اجتماعی خویش را بر پایه موازین عقلی و شرعی و عقلایی سامان می دهد بلکه دیگران را نیز به این بینش و نگرش می خواند.
بنابراین از مسئولیت ها و تکالیف امت اسلام آن است که در حوزه روشنگری اعتقادات کامل و حق را به دیگران بیاموزاند و آنان را به حق و حقیقت آگاه سازد و از آنان بخواهد تا در مسیر کمالی قرار گرفته و رفتار و اعمال خویش را نیز بر پایه آن سامان دهند.( آل عمران آیه 110)

از ویژگی های امت اسلام ، هدایت دیگران به حق و حقیقت است. چنان که امت اسلام خود بر حق است و به حق و حقیقت ایمان داشته و در جست و جوی آن می باشد و می کوشد تا در زندگی فردی و اجتماعی خویش حق را ظهور و بروز دهد و چنان که می کوشد تا دیگران را به حق و حقیقت دعوت کند، هم چنین تلاش می کند دستگیر ایشان باشد و به دیگران کمک کند تا راه حق را یافته و در مسیر تکاملی آن حرکت کنند. بنابراین هم خود حق خواه هستند و هم دیگران را بدان می خوانند و هم شرایطی را فراهم می آورند تا دیگران بتوانند در مسیر حق قرار گرفته و حرکت کنند. (اعراف آیه 181)
به سخن دیگر، امت اسلام افزون بر مسئولیت روشنگری و بیدارگری موظف است تا شرایط و بستری را فراهم آورد تا دیگران بتوانند در مسیر حق قرار گیرند و از فواید و منافع آن بهره مند گردند. امت اسلام نمی تواند به این بسنده کند که حق را به دیگری یاد آور شده است و او را از حق و باطل آگاه ساخته است و وظیفه روشنفکری را که روشنگری است به سرانجام رسانده است و دیگر وظیفه و مسئولیتی ندارد، بلکه بر اوست تا فضا و بستری را فراهم آورد تا دیگران حق را درک و لمس کرده و ارتباط تنگاتنگی با حق پیدا کنند تا بتوانند در مسیر آن قرار گیرند. این همان چیزی است که قرآن از آن به هدایت دیگران به سوی حق یاد کرده است.( همان)

بنابراین امت اسلام امتی برتر در جوامع اسلامی است. هر کسی به این جامعه می نگرد همه خصوصیات یکی جامعه نمونه و کامل و برتر را در آن می یابد. هیچ نقصی نیست که موجب شود تا جامعه از حالت برتری خویش بیرون رود. همه چیز در حوزه های فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در سر جای خویش قرار گرفته است . از این رو هر کس بدان می نگرد به سوی آن کشیده و جذب و جلب می شود. (آل عمران آیه 110)
این ها بخشی از ویژگی های امت اسلام است که قرآن در آیاتی چندان بدان اشاره کرده است. این آیات به امت می نمایاند که می بایست چه مسئولیت های داشته باشند و چگونه عمل و رفتار کنند. از این رو اگر امتی مدعی آن است که از امت اسلام به شمار می آید می بایست چنین ویژگی هایی را داشته باشد و از چنین خصوصیات و صفاتی بهره مند باشد.
بر مسلمانان است که برای دست یابی به چنین جامعه ای برتر و کامل تلاش کنند . در حقیقت ایجاد امت چنین کامل و برتر از سوی مسلمانان مسئولیت و وظیفه ای است که از سوی خداوند بر دوش مسلمانان نهاده شده است و بر همگان است که برای ایجاد و تشکیل آن تلاش کنند.(آل عمران آیه 104)
بنابراین فرار از این مسئولیت و وظیفه نه تنها بازتاب های منفی بر زندگی روزانه مسلمانان خواهد گذاشت بلکه موجب می شود تا در قیامت از عدم عمل به مسئولیت و وظیفه بازخواست شده و دچار عذاب سخت و دشوار خداوند گردند.